Rośliny psychoaktywne to takie, które zawierają substancje chemiczne wpływające na ośrodkowy układ nerwowy i wywołujące zmiany w świadomości, nastroju, percepcji lub zachowaniu. Niektóre z nich są znane i używane przez ludzi od tysięcy lat w celach leczniczych, religijnych, kulturowych lub rekreacyjnych. Inne są mniej znane lub traktowane jako chwasty lub trujące. W Polsce występuje wiele roślin psychoaktywnych, które można spotkać na łąkach, polach, w lasach czy nad wodą. Niektóre z nich są chronione prawnie lub podlegają ograniczeniom w obrocie i posiadaniu. W tym artykule przedstawimy najciekawsze i najczęściej spotykane rośliny psychoaktywne dziko rosnące w Polsce, ich właściwości, zastosowania i zagrożenia.

Pokrzyk wilcza jagoda

Pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna) rośnie w Polsce i jest częściowo pod ochroną. Preferuje miejsca zacienione i wilgotne, na przykład brzegi lasów. Najczęściej spotkać ją można w południowej części kraju. Jej jagody są podobne do borówek, ale większe. Pokrzyk wilcza jagoda jest bardzo niebezpieczną rośliną. Wszystkie jej części są trujące, a zjedzenie owoców lub liści tej rośliny może spowodować ciężkie zatrucie pokarmowe, a nawet śmierć. Pokrzyk wilcza jagoda ma właściwości psychoaktywne. Zawiera alkaloidy takie jak atropina, skopolamina i hioscyjamina które oddziałują na układ nerwowy i mogą wywoływać halucynacje. Ponadto zawiera także kumaryny i ich pochodne, garbniki, kwasy organiczne, triterpeny oraz flawonoidy i flawony.

Atropina i skopolamina to alkaloidy tropanowe, które hamują działanie acetylocholiny w receptorze M. Skopolamina należy do substancji antycholinergicznych i ma działanie depresyjne na ośrodkowy układ nerwowy. Już małe dawki tej substancji powodują uspokojenie, senność i otępienie. Atropina natomiast ma różnorodne działanie na organizm człowieka i w zależności od narządu docelowego wpływa na drogi oddechowe: rozszerza światło oskrzeli poprzez rozkurcz mięśni gładkich, zmniejsza wydzielanie śluzu; serce: poprzez blokowanie wpływu nerwu błędnego na serce zwiększa częstość skurczów serca; przewód pokarmowy: zmniejsza wydzielanie soku żołądkowego i jelitowego oraz perystaltykę jelit; gruczoły potowe: zmniejsza wydzielanie potu. Hioscyjamina jest antagonistą acetylocholiny w receptorze M. W dawkach większych od terapeutycznych ma działanie porażające na obwodowy układ nerwowy oraz powoduje najpierw pobudzenie psychoruchowe, potem zmęczenie, zaczerwienienie skóry, tachykardię, przyspieszenie oddechu, dezorientację, niepokój, realistyczne omamy wzrokowe i słuchowe, stany delirium, śpiączkę.

Dziurawiec zwyczajny

Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum) – roślina lecznicza i ozdobna występująca na łąkach i pastwiskach w Europie, także w Polsce. Roślina zawiera wiele substancji czynnych, w tym m.in. hiperycynę, pseudohiperycynę, hiperforinę i adhiperforinę . Substancje te są związane z działaniem przeciwdepresyjnym dziurawca. Hamują wychwyt serotoniny, dopaminy i noradrenaliny w mózgu. Dzięki temu zwiększa się ilość tych neuroprzekaźników w mózgu, co wpływa na nastrój i zmniejsza objawy depresji.
Dziurawiec zwyczajny wykazuje wiele właściwości leczniczych. Zawiera flawonoidy, które wpływają na poprawę nastroju i łagodzenie objawów depresji. Dziurawiec hamuje wzrost bakterii, głównie Gram-dodatnich; działa przeciwskurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, moczopędnie, katalizuje procesy wewnątrzwydzielnicze, pobudza łaknienie i trawienie, zwalcza pasożyty, obniża nadciśnienie tętnicze.

Bieluń dziędzierzawa

Bieluń dziędzierzawa (Datura stramonium) jest gatunkiem z rodziny psiankowatych. Uważa się, że pochodzi z Meksyku, tropikalnych rejonów Ameryki, Indii, Azji Mniejszej lub Europy Południowej. Aktualnie występuje na całym świecie poza Azją kontynentalną, Europą Wschodnią i północną Skandynawią. W Polsce bieluń dziędzierzawa jest epekofitem występującym pospolicie.
Bieluń dziędzierzawa zawiera kilka ważnych alkaloidów, które są psychoaktywne. Są to:
Skopolamina – silny alkaloid tropanowy, który jest odpowiedzialny za działanie halucynogenne i uspokajające rośliny.
Hioscyjamina – podobny alkaloid do skopolaminy, który również wykazuje działanie halucynogenne i uspokajające.
Atropina – alkaloid odpowiedzialny za działanie przeciwskurczowe oraz uśmierzające ból.
Meteloidyna – alkaloid o działaniu psychostymulującym.

Bieluń dziędzierzawa jest rośliną leczniczą wykorzystywaną w przemyśle medycznym. Jest najbardziej znana z obecności w swoim składzie kilku alkaloidów tropanowych odpowiedzialnych za właściwości psychoaktywne i narkotyczne rośliny. Roślina ta ze względu na silne właściwości trujące i psychoaktywne określana jest również jako czarcie ziele. Odurzenie wywołuje jej charakterystyczny mocny i słodkawy zapach. Aby wywołać najsilniejsze, narkotyczne działanie, wykorzystuje się także wysuszone nasiona. Spożywanie bielunia może przynieść tragiczne konsekwencje. Objawy zatrucia bieluniem dziędzierzawą to m.in.:
suchość w ustach, rozszerzenie źrenic, zaburzenia widzenia, drgawki, halucynacje, dezorientacja, zaburzenia koordynacji ruchowej, trudności w mówieniu, nudności i wymioty. Zatrucie bieluniem może być śmiertelne.

Lulek czarny

Lulek czarny (Hyoscyamus niger L.) to roślina należąca do rodziny psiankowatych. Ma różne nazwy potoczne, np. lulka, szalej czarny, blekot czarny czy żabi barszcz. To roślina jedno- lub dwuletnia, która osiąga od 15 do 100 cm wysokości. Ma owłosioną łodygę i liście o kształcie jajowatym. Od czerwca do września zakwita jasnożółtymi kwiatami z ciemnymi żyłkami. Z nich powstają owoce w postaci torebek z wieloma, drobnymi nasionami podobnymi do makowych.
Lulek czarny ma właściwości lecznicze, ale też jest silnie trujący. Zawiera alkaloidy tropowe, takie jak atropina, skopolamina i hyoscyamina. Mają one wpływ na układ nerwowy i mięśnie gładkie. Działają uspokajająco, przeciwbólowo, rozkurczowo i nasennie. Mogą też powodować halucynacje i odurzenie. Lulek czarny był używany już w starożytności przez lekarzy i znachorów do leczenia wielu chorób, np. tężca, gorączki, bóli brzucha czy bezsenności. Obecnie jest surowcem dla przemysłu farmaceutycznego do produkcji leków na schorzenia układu nerwowego i pokarmowego.
Lulek czarny jest jednak niebezpieczny w samodzielnym użyciu. Może spowodować zatrucie, którego objawy to: suchość w ustach, rozszerzenie źrenic, zaburzenia widzenia, tachykardia, drgawki, utrata przytomności i śpiączka. W dużych dawkach może zabić. Dlatego nie wolno zbierać ani spożywać tej rośliny bez porady lekarza lub farmaceuty. Lulek czarny jest też traktowany jako chwast i zwalczany na polach uprawnych i w ogrodach.

Tatarak zwyczajny

Tatarak zwyczajny ( Acorus calamus) należy do rodziny tatarakowatych ( Acoraceae). Rośnie dziko w Azji Południowej, od Himalajów po Celebes i Filipiny na wschodzie oraz Reunion, Cejlon i Indie na zachodzie. Ludzie rozprzestrzenili go na innych kontynentach, w tym w Europie, gdzie pojawił się między średniowieczem a XVI wiekiem. W Polsce spotyka się go na terenach podmokłych i bagnistych, przy wodach i w rowach, z wyjątkiem Karpat. Jest to kenofit. Tatarak ma w swoim składzie różne związki chemiczne, które oddziałują na psychikę ludzką. Głównym składnikiem olejku tatarakowego jest cis-izo-azaron lub izoester metylowy eugenolu. Zawiera on także: α-pinen, kamfen, mircen, kalamen i kalamenol, wolne kwasy tłuszczowe (głównie palmitynowy), liczne węglowodory seskwiterpenowe i ketony seskwiterpenowe. Niektóre z tych substancji mają właściwości halucynogenne, podobne do LSD. Duża dawka olejku z tataraku zwyczajnego powoduje głównie omamy wzrokowe i zmiany nastroju. Tatarak był używany jako środek psychoaktywny w różnych kulturach i tradycjach od dawna.