Topinambur to roślina należąca do rodziny astrowatych, spokrewniona ze słonecznikiem. Pochodzi z Ameryki Północnej, gdzie była hodowana przez Indian Tupinamba, od których pochodzi jej egzotyczna nazwa. W Europie jest znana od XVII wieku, ale przez wiele lat była zapomniana i zastąpiona przez ziemniaki. Obecnie jest doceniana jako warzywo o niezwykłych właściwościach zdrowotnych i leczniczych.

Skąd się wziął i gdzie rośnie topinambur

Topinambur wywodzi się z Ameryki Północnej, gdzie występuje dziko na obszarach od Kanady po Meksyk. Jego bulwy były podstawowym pokarmem Indian Tupinamba, którzy nazywali go “sunchoke”. Pierwsze próbki topinamburu zostały sprowadzone do Europy przez francuskiego podróżnika Samuela de Champlaina w 1605 roku. Wkrótce potem roślina zyskała popularność we Francji, gdzie była uważana za smaczne warzywo o smaku podobnym do karczochów. Stąd też wzięła się jedna z jej nazw – karczoch jerozolimski. Topinambur rozpowszechnił się także w innych krajach europejskich, gdzie był uprawiany jako warzywo i pasza dla zwierząt. W Polsce jest znany od XVIII wieku pod nazwą słonecznik bulwiasty lub ziemna gruszka.

Topinambur jest rośliną bardzo łatwą w uprawie i odporną na zmiany warunków klimatycznych i niską temperaturę. Nie potrzebuje też ochrony przed chorobami i szkodnikami. Może rosnąć na każdej glebie, ale najlepiej się rozwija na żyznej i wilgotnej. W Polsce uprawia się dwie odmiany topinamburu: Albik o białych, wydłużonych bulwach przeznaczonych do spożycia oraz Rubik o nieregularnych, fioletowych bulwach wykorzystywanych jako pasza.

Jak wygląda topinambur

Topinambur składa się z dwóch części: części nadziemnej i podziemnej. Część nadziemna to wysoka (do 3 metrów), mocna i owłosiona łodyga z dużymi, jasnozielonymi liśćmi o piłkowanych brzegach. Na końcu łodygi znajduje się duży, żółty kwiat przypominający słonecznik. Kwiaty topinamburu są dekoracyjne i przyciągają pszczoły i motyle. Część podziemna to rozgałęzione bulwy o nieregularnym kształcie i różnych kolorach: od jasnobrązowego po fioletowy. Bulwy są pokryte cienką skórką i mają miąższ o białym lub żółtawym kolorze.

Kiedy i co zbierać

Topinambur należy zbierać jesienią lub wiosną, gdy ziemia jest miękka i wilgotna. Najlepiej robić to ręcznie lub za pomocą widły ogrodowej, aby nie uszkodzić bulw. Zbiera się tylko część podziemną rośliny, czyli bulwy, które są jadalne i mają wiele zastosowań w kuchni i medycynie. Część nadziemną można zostawić na kompost lub wykorzystać jako paszę dla zwierząt. Bulwy topinamburu po wykopaniu nie są tak trwałe jak ziemniaki i szybko więdną i tracą wilgoć. Dlatego najlepiej nieumyte warzywo przechowywać przez kilka dni w lodówce lub chłodnej piwnicy. Można je także zamrozić po uprzednim obieraniu i blanszowaniu.

Co zawiera topinambur

Topinambur jest warzywem o wysokiej wartości odżywczej i leczniczej. Zawiera wiele witamin, minerałów, błonnika i innych cennych związków. 100 g topinamburu dostarcza około 41 kcal, 2,5 g białka, 0,1 g tłuszczu i 9,6 g węglowodanów. Z węglowodanów najwięcej jest inuliny – polisacharydu, który nie podnosi poziomu glukozy we krwi i jest korzystny dla osób z cukrzycą i otyłością. Inulina ma też działanie prebiotyczne, czyli wspomaga rozwój korzystnej flory bakteryjnej w jelitach. Topinambur jest bogaty w witaminy z grupy B, witaminę C i witaminę A. Zawiera też dużo potasu, żelaza, wapnia, magnezu, fosforu, cynku i selenu. Ponadto topinambur ma w swoim składzie flawonoidy, antocyjany, karotenoidy i fitosterole, które mają działanie antyoksydacyjne i antynowotworowe.

Jakie są właściwości odżywcze i lecznicze topinamburu

Topinambur ma wiele właściwości odżywczych i leczniczych, które wynikają z jego bogatego składu. Oto niektóre z nich:

  • Reguluje poziom cukru we krwi – dzięki zawartości inuliny topinambur nie podnosi glikemii i jest bezpieczny dla osób z cukrzycą. Inulina stymuluje też wydzielanie insuliny przez trzustkę i poprawia wrażliwość komórek na ten hormon.
  • Obniża poziom cholesterolu – inulina hamuje syntezę cholesterolu w wątrobie i zmniejsza jego stężenie we krwi. Fitosterole obecne w topinamburze blokują wchłanianie cholesterolu z pokarmu i zapobiegają jego odkładaniu się na ścianach naczyń krwionośnych.
  • Poprawia pracę jelit – błonnik zawarty w topinamburze reguluje perystaltykę jelit i zapobiega zaparciom. Inulina wspiera rozwój korzystnej flory bakteryjnej w jelitach i obniża pH środowiska, co zapobiega rozwojowi patogenów. Topinambur ma też działanie żółciopędne i wspomaga trawienie tłuszczów.
  • Wspomaga układ odpornościowy – witamina C, flawonoidy i antocyjany obecne w topinamburze wzmacniają odporność organizmu na infekcje i stany zapalne. Topinambur ma też działanie przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne.
  • Zapobiega anemii – żelazo zawarte w topinamburze bierze udział w produkcji hemoglobiny i zapewnia prawidłowe dotlenienie komórek. Witamina C ułatwia przyswajanie żelaza z pokarmu.
  • Oczyszcza organizm z toksyn – topinambur pobudza pracę nerek i wątroby i sprzyja usuwaniu szkodliwych substancji z organizmu. Ma też działanie moczopędne i przeciwwodobrzusze.
  • Zapobiega osteoporozie – wapń, magnez i fosfor zawarte w topinamburze są niezbędne dla budowy i utrzymania zdrowych kości i zębów. Topinambur zapobiega też utracie wapnia z organizmu i zmniejsza ryzyko osteoporozy.
  • Poprawia nastrój i pamięć – witaminy z grupy B, zwłaszcza B1, B6 i B12, które są obecne w topinamburze, wpływają na prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego i psychicznego. Topinambur poprawia też nastrój, koncentrację, pamięć i zdolność uczenia się. Zapobiega też depresji, stresowi i nerwicy.

Na jakie schorzenia i choroby jest stosowany topinambur

Topinambur jest używany jako lek lub środek wspomagający leczenie wielu dolegliwości i chorób. Oto niektóre z nich:

  • Cukrzyca – topinambur obniża poziom cukru we krwi i poprawia wrażliwość na insulinę, co jest korzystne dla osób z cukrzycą typu 1 i 2. Topinambur może być jedzony przez diabetyków jako zastępstwo ziemniaków lub innych warzyw skrobiowych.
  • Otyłość – topinambur ma niską wartość energetyczną i dużą zawartość błonnika, co sprzyja uczuciu sytości i ogranicza apetyt. Topinambur przyspiesza też metabolizm i spalanie tłuszczu, co pomaga w utracie wagi. Topinambur może być jedzony przez osoby odchudzające się jako dodatek do sałatek, zup lub zapiekanek.
  • Choroby układu krążenia – topinambur obniża poziom cholesterolu i ciśnienia krwi, co zapobiega miażdżycy, zawałowi serca i udarowi mózgu. Topinambur poprawia też krążenie krwi i zapobiega zakrzepom. Topinambur może być jedzony przez osoby z nadciśnieniem, hipercholesterolemią lub innymi problemami z sercem jako część zdrowej diety.
  • Choroby układu pokarmowego – topinambur poprawia pracę jelit i zapobiega zaparciom, biegunkom, wzdęciom i niestrawności. Topinambur wspiera też rozwój korzystnej flory bakteryjnej w jelitach i zapobiega infekcjom i stanom zapalnym. Topinambur ma też działanie żółciopędne i wspomaga trawienie tłuszczów. Topinambur może być jedzony przez osoby z problemami trawiennymi jako lekki posiłek lub napój.
  • Choroby układu moczowego – topinambur ma działanie moczopędne i przeciwwodobrzusze, co pomaga w usuwaniu nadmiaru płynów z organizmu. Topinambur zapobiega też kamicy nerkowej i infekcjom dróg moczowych. Topinambur może być jedzony przez osoby z problemami z nerkami lub pęcherzem jako napój lub syrop.
  • Choroby układu odpornościowego – topinambur wzmacnia odporność organizmu na infekcje i stany zapalne dzięki zawartości witaminy C, flawonoidów i antocyjanów. Topinambur ma też działanie przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne. Topinambur może być jedzony przez osoby ze słabą odpornością lub często chorujące jako napój lub syrop.
  • Choroby układu kostnego – topinambur zapobiega osteoporozie dzięki zawartości wapnia, magnezu i fosforu, które są niezbędne dla budowy i utrzymania zdrowych kości i zębów. Topinambur zapobiega też utracie wapnia z organizmu i zmniejsza ryzyko złamań. Topinambur może być jedzony przez osoby z problemami z kośćmi lub zębami jako dodatek do posiłków lub napój.
  • Choroby układu nerwowego i psychicznego – topinambur poprawia nastrój i pamięć dzięki zawartości witamin z grupy B, zwłaszcza B1, B6 i B12, które wpływają na prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego i psychicznego. Topinambur poprawia też koncentrację, zdolność uczenia się i zapobiega depresji, stresowi i nerwicy. Topinambur może być jedzony przez osoby z problemami z nastrojem, pamięcią lub stresem jako dodatek do posiłków lub napój.

Jak go używać

Topinambur jest warzywem wszechstronnym i można go używać na wiele sposobów w kuchni i medycynie. Oto niektóre z nich:

  • Surowy – topinambur można jeść na surowo po umyciu i obraniu. Ma delikatny smak przypominający karczochy lub orzechy laskowe. Można go dodawać do sałatek, surówek, kanapek lub jeść jako przekąskę.
  • Gotowany – topinambur można gotować w wodzie lub na parze. Można go przyrządzać podobnie jak ziemniaki: puree, frytki, placki, zapiekanki, kopytka itp. Można go też dodawać do zup, gulaszy, sosów lub dusić z innymi warzywami.
  • Pieczony – topinambur można piec w piekarniku lub na grillu. Można go piec w całości lub pokrojony w kostkę. Można go też nadziewać serem, mięsem lub warzywami. Pieczony topinambur ma słodki i aromatyczny smak.
  • Marynowany – topinambur można marynować w occie lub solance z przyprawami. Marynowany topinambur jest chrupki i kwaśny. Można go podawać jako dodatek do mięs, ryb lub serów.
  • Suszony – topinambur można suszyć w suszarce lub piekarniku. Suszony topinambur ma długi termin przydatności i zachowuje swoje właściwości odżywcze i lecznicze. Można go dodawać do herbat, naparów, kompotów lub musli.
  • Sok – topinambur można wyciskać na sok za pomocą sokowirówki lub blendera. Sok z topinamburu ma jasnożółty kolor i orzechowy smak. Można go pić na czczo lub zmieszać z innymi sokami owocowymi lub warzywnymi.
  • Syrop – topinambur można gotować z cukrem lub miodem na syrop. Syrop z topinamburu ma ciemnobrązowy kolor i słodki smak. Można go pić rozcieńczony z wodą lub dodawać do herbaty, kawy, deserów lub nalewek.
  • Nalewka – topinambur można macerować w spirytusie lub wódce z przyprawami na nalewkę. Nalewka z topinamburu ma złoty kolor i korzenny smak. Można ją pić jako lekarstwo na przeziębienie, bóle brzucha czy reumatyzm.

Ciekawostki i najstarsze wzmianki

Topinambur to roślina o ciekawej historii i wielu ciekawostkach. Oto niektóre z nich:

  • Topinambur był jednym z pierwszych warzyw hodowanych przez Indian Tupinamba w Ameryce Północnej. Indianie cenili go za jego wartość odżywczą i leczniczą oraz za jego zdolność do przetrwania w trudnych warunkach klimatycznych.
  • Topinambur był jednym z pierwszych warzyw sprowadzonych do Europy przez francuskiego podróżnika Samuela de Champlaina w 1605 roku. Champlain nazwał go “Canada artichoke” (karczoch kanadyjski) i opisał go jako “jedno z najlepszych warzyw jakie widziałem”.
  • Topinambur był bardzo popularny we Francji w XVII wieku, gdzie był uważany za smaczne warzywo o smaku podobnym do karczochów. Stąd też wzięła się jedna z jego nazw – karczoch jerozolimski. Topinambur rozpowszechnił się także w innych krajach europejskich, gdzie był uprawiany jako warzywo i pasza dla zwierząt.
  • Topinambur był zapomniany i zastąpiony przez ziemniaki w XIX i XX wieku, gdyż był uważany za warzywo biednych i nieapetyczne. Dopiero w XXI wieku topinambur zyskał na popularności jako warzywo o niezwykłych właściwościach zdrowotnych i leczniczych.
  • Topinambur jest jednym z nielicznych warzyw, które nie zawierają skrobi, a inulinę – polisacharyd, który nie podnosi poziomu glukozy we krwi i jest korzystny dla osób z cukrzycą i otyłością. Inulina ma też działanie prebiotyczne, czyli wspomaga rozwój korzystnej flory bakteryjnej w jelitach.
  • Topinambur jest jednym z nielicznych warzyw, które mają kwiaty przypominające słonecznik. Kwiaty topinamburu są dekoracyjne i przyciągają pszczoły i motyle. Z kwiatów topinamburu można robić herbaty, syropy lub nalewki.